Kim jest sygnalista?
Trudno omawiać ustawę o sygnalistach bez dookreślenia, kim tak naprawdę jest sygnalista. Obecnie nie dysponujemy legalną, ustawową definicją sygnalisty, ponieważ do tej pory (stan na 31 sierpnia 2022) ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszanie prawa nie została wprowadzona w życie. Istnieje jednak definicja praktyczna, wynikająca z analogii do angielskiego terminu “whistleblower”.
Sygnalista – definicja zwyczajowa
Sygnalista to osoba lub podmiot informujący o możliwości popełnienia wykroczenia, lub przestępstwa przez podmiot, z którym zgłaszający jest związany stosunkiem służbowym i/lub umową.
Sygnalista zwykle współpracuje z wymiarem sprawiedliwości, a status sygnalisty otrzymuje, jeżeli przedstawiciele prokuratury stwierdzą, że działania tej osoby mogą stanowić dla niej niebezpieczeństwo utraty pracy lub narazić ją na inne negatywne konsekwencje.
Najważniejsze ustalenia dyrektywy o sygnalistach
23 października 2019 r. Parlament Europejski i Rada Europy przyjęły dyrektywę w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii – w dalszej części artykułu będziemy nazywali ją dyrektywą o sygnalistach. Dokument ten ma za zadanie objąć prawną ochroną wszystkie osoby zgłaszające nieprawidłowości mające miejsce w zakładach pracy.
Dlaczego ochrona prawna sygnalistów jest potrzebna?
Potrzeba utworzenia dyrektywy o sygnalistach, a co za tym idzie, także odpowiednich ustaw w prawie krajowym państw członkowskich UE, wzięła się z okoliczności opisywanych szeroko we wstępie do dokumentu. Czytamy w nim między innymi, że:
Zgłaszając naruszenia prawa Unii, które są szkodliwe dla interesu publicznego […] „sygnaliści” […] odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu takich naruszeń i zapobieganiu im oraz w ochronie dobra społecznego.
Potencjalni sygnaliści często jednak rezygnują ze zgłaszania swoich zastrzeżeń lub podejrzeń z obawy przed działaniami odwetowymi. W związku z tym w coraz większym stopniu uznaje się, zarówno na poziomie unijnym, jak i międzynarodowym, znaczenie zapewnienia zrównoważonej i skutecznej ochrony sygnalistów.
Innymi słowy, brak stosownej ochrony prawnej dla sygnalistów sprawia, że osoby te często rezygnują ze zgłaszania nieprawidłowości, których są świadkami – zazwyczaj z obawy przed negatywnymi konsekwencjami ze strony pracodawcy.
Ważne!
Warto pamiętać, że – zgodnie z treścią dyrektywy – sygnalista nie musi być pracownikiem podmiotu zatrudnionym na umowę o pracę, aby zgłosić nieprawidłowości popełniane przez tenże.
W rzeczywistości wymagany jest jedynie jakikolwiek stosunek umowny (np. umowa o współpracę, zlecenie, wolontariat czy staż).
Trzy kanały informacji
Punkt 45 dyrektywy o sygnalistach wspomina z kolei o możliwości dokonywania zgłoszeń przez sygnalistów za pośrednictwem trzech kanałów informacji: wewnętrznym, zewnętrznym lub ujawnienia publicznego. Czym różnią się te kanały?
- zgłoszenia wewnętrzne – zapis ten odnosi się do sytuacji, w której pracownik zgłasza nieprawidłowości wewnątrz organizacji – na przykład swojemu bezpośredniemu przełożonemu.
W myśl projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenie prawa (o którym więcej w dalszej części artykułu) przedsiębiorstwa będą miały obowiązek ustanowić wewnętrzne procedury dotyczące przyjmowania takich zgłoszeń.
- zgłoszenia zewnętrzne – pod tym określeniem kryje się zgłoszenie zewnętrzne w stosunku do pracodawcy. Każde państwo członkowskie UE ma za zadanie wyznaczyć właściwy organ lub instytucję, która będzie przyjmować zgłoszenia zewnętrzne. Instytucja ta będzie miała także obowiązek podejmowania działań następczych stosownych do sytuacji, w celu rozwiązania problemu i zapewnienia ochrony sygnalistom.
- ujawnienie publiczne – trzeci kanał zgłoszenia zapewnia ochronę sygnalistom, którzy przekazali informacje o naruszeniach prawa do wiadomości publicznej. Należy jednak pamiętać, że droga ujawnienia publicznego powinna być wybierana jedynie, gdy po dokonaniu zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego lub zewnętrznego nie podjęto stosownych działań następczych.
Ujawnieniem publicznym może być na przykład przekazanie informacji o nieprawidłowościach opinii publicznej za pośrednictwem mediów społecznościowych, mediom tradycyjnym, związkom zawodowym czy innym organizacjom.
Kiedy sygnalista może skorzystać z ujawnienia publicznego?
W punkcie 79 dyrektywy 2019/1937 czytamy:
Osoby dokonujące ujawnienia publicznego powinny kwalifikować się do objęcia ochroną, w przypadku gdy mimo dokonania zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego nadal nie zaradzono naruszeniu, na przykład w przypadku, gdy naruszenie nie zostało odpowiednio ocenione lub zbadane, lub nie podjęto żadnych odpowiednich działań zaradczych.
Jakie naruszenia mogą zgłaszać sygnaliści?
Dyrektywa o ochronie sygnalistów precyzuje, że naruszenia zgłaszane przez sygnalistów mogą dotyczyć zarówno krajowego prawa administracyjnego, karnego, jak i innego rodzaju nieprawidłowości. Przykładami takiego naruszenia mogą być: niestosowanie się pracodawcy do zasad bezpieczeństwa w transporcie, zatrudnianie pracowników mimo braku koniecznych uprawnień, oszustwa podatkowe czy mobbing. Innymi słowy: każde naruszenie prawa krajowego lub unijnego może zostać zgłoszone przez sygnalistę.
Ustawa o sygnalistach – co to jest i kogo dotyczy?
Zanim zagłębimy się w szczegóły dotyczące ustawy o ochronie sygnalistów, która ma wejść w życie w polskim prawie, warto zaznaczyć, że obecnie (stan na 31 sierpnia 2022) dysponujemy jedynie projektem ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenie prawa – wciąż trwa proces legislacyjny.
Jak przebiega legislacja ustawy o ochronie sygnalistów?
Obecna – datowana na 7 lipca 2022 roku – wersja projektu jest już jego czwartą odsłoną, a planowany termin przyjęcia dokumentu przez Radę Ministrów szacowany jest obecnie na trzeci kwartał 2022 roku. Projekt ustawy oznaczony jest numerem UC101, a wszystkie informacje na temat procesu legislacyjnego znajdują się na stronach Rządowego Centrum Legislacji.
Ostatnia aktualizacja miała miejsce 8 sierpnia 2022 roku – wówczas projekt ustawy skierowano do Komitetu do Spraw Europejskich.
Projekt ustawy o sygnalistach – najważniejsze założenia
Ustawa o sygnalistach ma zapewnić ochronę prawną wszystkim osobom, które zdecydują się na zgłoszenie nieprawidłowości, wykroczeń lub przestępstw w zakładach pracy.
Słowem: dokument ten będzie realizował założenia dyrektywy UE 2019/1937. Oto kilka najważniejszych założeń obecnych w najnowszym projekcie ustawy:
- Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenie prawa dotyczy sygnalistów i doprecyzowuje ten termin. Sygnalistą może być osoba, która jest związana z podmiotem lub organizacją dopuszczającą się nadużyć nie tylko umową o pracę, ale dowolnym stosunkiem prawnym lub faktycznym. Co więcej, zgłoszenie może zostać dokonane nie tylko w trakcie trwania danego stosunku, ale również przed jego rozpoczęciem lub po jego zakończeniu (na przykład gdy doszło już do wypowiedzenia stosunku pracy).
- Warunkiem przyznania statusu sygnalisty będzie dokonanie zgłoszeń w sposób zgodny z zapisami ustawy.
- Projekt ustawy o sygnalistach w obecnym kształcie nakłada na przedsiębiorców obowiązek utworzenia procedur mających na celu ułatwienie składania zgłoszeń wewnętrznych oraz zapewnienie ochrony danych osób zgłaszających.
- Zgłoszenia zewnętrzne w Polsce będzie przyjmował Rzecznik Praw Obywatelskich. RPO będzie miał także obowiązek zapewnienia ochrony sygnalistom oraz podejmowania działań następczych.
- Innym obowiązkiem przedsiębiorców oraz RPO będzie dokumentowanie zgłoszeń dokonywanych przez sygnalistów – w przypadku zgłoszeń ustnych konieczne będzie utworzenie dokładnych transkrypcji rozmów, w trakcie których dokonano zgłoszenia.
Więcej szczegółów poznamy, kiedy projekt ustawy o sygnalistach wejdzie w życie – dokładny termin tego wydarzenia nie jest jednak znany. Charakter ostatnich zmian w projekcie ustawy – głównie kosmetyczny – wskazuje jednak na coraz bliższy termin zakończenia prac.
