Instrumenty finansowe – czym są? Definicja
Instrumenty finansowe to umowy zawarte pomiędzy dwiema stronami, na podstawie których powstaje jednocześnie prawo (dla jednej ze stron) oraz zobowiązanie finansowe (dla drugiej). Porozumienie to nie musi przyjmować formy pisemnej, ale musi mieć możliwą do ustalenia wartość finansową.
Powyższa definicja powstała na bazie Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej 9. Choć jest poprawna, wymaga uzupełnienia – tak, by można było zastosować ją do codziennych praktyk biznesowych.
Instrumenty finansowe są więc odpowiedzialne za ruchy kapitału w gospodarce. Podmioty (firmy, instytucje) dysponujące nadwyżkami finansowymi przemieszczają swój kapitał na rzecz jednostek, które potrzebują środków i czynią to za pośrednictwem instrumentów finansowych właśnie.
Wreszcie instrumenty finansowe funkcjonują jako środki do:
- gromadzenia kapitału,
- inwestowania kapitału,
- zabezpieczania kapitału przed ryzykiem,
- zarabiania na rynkach finansowych.
Rodzaje instrumentów finansowych
Sposób podziału instrumentów finansowych na rodzaje nie jest jednolity – funkcjonuje co najmniej kilka różnych wariantów, spośród których najpopularniejszym jest podział na:
- instrumenty kapitałowe,
- instrumenty dłużne,
- instrumenty pochodne.
Instrumenty kapitałowe
Do tej grupy zaliczymy akcje oraz jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych. To narzędzia, dzięki którym inwestorzy otrzymują prawo do:
- udziału w zyskach,
- udziału w stratach,
- głosu w zgromadzeniach wspólników.
Oto kilka przykładów instrumentów kapitałowych.
Akcje zwykłe
Posiadacze akcji zwykłych nabywają prawo do udziału w zyskach spółki, w którą zainwestowali. Zyski te mogą być wypłacane w formie dywidendy. Akcjonariusze dysponują także prawem głosu podczas walnych zgromadzeń doinwestowanej spółki. To najpopularniejszy spośród instrumentów kapitałowych.
Dzięki akcjom zwykłym podmioty inwestujące mogą liczyć na spore zwroty, jednak muszą także liczyć się z istotnym ryzykiem inwestycji.
Akcje uprzywilejowane
To rodzaj akcji, który daje ich posiadaczom pierwszeństwo w wypłacie dywidend. Posiadacze tych aktywów finansowych mogą także otrzymywać stałe dywidendy. Istotną cechą akcji tego rodzaju jest brak prawa do głosu podczas walnych zgromadzeń spółki.
Jednostki uczestnictwa
To instrument finansowy tworzony przez fundusze inwestycyjne. W ramach tego modelu współpracy fundusz pozyskuje licznych inwestorów, którzy nabywają jednostki uczestnictwa, a tym samym stają się współwłaścicielami portfela inwestycyjnego, sterowanego przez fundusz.
To właśnie na tym podejściu do kategoryzowania instrumentów finansowych będziemy bazować.
Instrumenty dłużne
W tym zbiorze znajdują się obligacje, bony skarbowe i depozyty, a więc pożyczki, których inwestorzy udzielają emitentom. Korzystając z instrumentów dłużnych, ich emitenci są zobowiązani do spłacenia długów wraz z odsetkami w określonym terminie. Z punktu widzenia inwestorów instrumenty dłużne obarczone są znacznie mniejszym ryzykiem – w zamian za to oferują jednak niższą stopę zwrotu.
Oto kilka przykładów.
Obligacje
Obligacje to instrumenty dłużne emitowane przez rządy, samorządy, ale także spółki i korporacje. Podmiot, który wypuszcza na rynek obligacje, staje się dłużnikiem obligatariuszy. Otrzymane od nich środki musi zwrócić w ustalonym terminie – i to z odsetkami, które stanowią zarobek osób i podmiotów inwestujących.
Obligacje mogą być emitowane publicznie lub prywatnie. Wśród obligacji panuje wewnętrzny podział na obligacje rządowe, komunalne oraz korporacyjne.
Bony skarbowe
Emitentami bonów skarbowych są rządy państw. To jedne z instrumentów rynku pieniężnego, służące do krótkoterminowych inwestycji – od wpłaty do wypłaty środków mija zwykle mniej niż 12 miesięcy. Bony skarbowe służą rządom do zaspokajania potrzeb finansowych zarządzanego państwa.
Certyfikaty depozytowe
To instrument służący do lokowania kapitału. Środki przekazuje się wybranemu bankowi do dyspozycji na określony czas. W umówionym terminie bank jest zobowiązany do rozliczenia z inwestorem, czyli wypłaty przekazanego kapitału wraz z odsetkami.
Ważne!
Zarówno bony skarbowe, certyfikaty depozytowe jak i depozyty na rynku międzynarodowym zaliczają się do osobnej kategorii instrumentów rynku pieniężnego. W grupie tej znajdują się krótkoterminowe instrumenty dłużne, których termin zapadalności nie przekracza roku.
Instrumenty pochodne
Do grupy instrumentów pochodnych zalicza się złożone narzędzia, które służą do zarządzania ryzykiem, spekulacji oraz zabezpieczania realizowanych inwestycji.
Poznaj przykłady instrumentów pochodnych.
Opcje
To instrument, dzięki któremu inwestor zachowuje prawo do kupna lub sprzedaży określonych w umowie aktywów, zachowując ustaloną cenę. Istotną cechą opcji jest fakt, że inwestujący nie mają obowiązku zakupu lub sprzedaży rzeczonego składnika aktywów. Jeżeli więc zmieni się sytuacja rynkowa, opcje umożliwiają rezygnację z zamiaru zakupu lub sprzedaży. To sprawia, że opcje są pożytecznym narzędziem wykorzystywanym w spekulacjach oraz zabezpieczaniu kapitału.
Kontrakty terminowe
Porozumienia, na mocy których inwestor zobowiązuje się do zakupu lub sprzedaży aktywów bazowych w określonym momencie w przyszłości, za określoną w umowie cenę.
Aktywami bazowymi mogą być różnego rodzaju instrumenty finansowe, na przykład akcje i obligacje, ale także towary handlowe czy należności krótkoterminowe.
Swapy
Umowy, na podstawie których strony zobowiązują się do wymiany przyszłych płatności lub strumieni płatności w ustalonych terminach.
Popularnym zastosowaniem dla swapów jest wymiana stopy procentowej (IRS – interest rate swap), w ramach której strony wymieniają się przepływami uzależnionymi od stopy stałej i zmiennej. To jednak tylko jeden przykład – same transakcje IRS dzielą się na kilka rodzajów (swap zwykły, walutowy, basic swap), a poza nimi funkcjonują także swapy towarowe, kredytowe czy walutowe (FX swap).
Umowy forward
Kontrakty forward wykorzystuje się w celu zakupu lub sprzedaży aktywów w przyszłości (w ustalonym terminie), przy zachowaniu ceny ustalonej w momencie powstania porozumienia (zawarcia umowy). To instrument niemal bliźniaczo podobny do kontraktów futures – odróżnia się od nich brakiem standaryzacji oraz realizacją poza giełdą. To sprawia, że umowy forward generalnie obarczone są większym ryzykiem.
W zbiorze kontraktów forward znajdziemy bazujące na walucie, procentach oraz cenach.
Czy faktoring jest instrumentem finansowym?
W tym miejscu warto także rozwiać wątpliwości dotyczące faktoringu. Usługa ta polega na zbyciu wierzytelności przez faktoranta na rzecz faktora. Przedsiębiorstwo korzystające z usługi otrzymuje środki pieniężne wynikające ze sprzedanej wierzytelności, zaś faktor staje się jej właścicielem – powstaje więc prawo oraz zobowiązanie.
Faktoring jest więc z całą pewnością instrumentem finansowym, który w swojej podstawowej formie stanowi źródło finansowania przedsiębiorstw oraz zwiększania przychodów dla usługodawców.
Czym są papiery wartościowe?
W kontekście instrumentów finansowych nie sposób pominąć kwestii papierów wartościowych. To osobny zbiór instrumentów finansowych, do którego należą:
- papiery wartościowe wierzycielskie – w tym weksle, obligacje oraz czeki,
- papiery wartościowe udziałowe – w tym akcje czy certyfikat inwestycyjny,
- papiery wartościowe towarowe – w tym konosamenty i dowody składkowe.
Ważne!
Każdy papier wartościowy należy do zbioru instrumentów finansowych, ale nie każdy instrument finansowy jest papierem wartościowym.
Papierami wartościowymi nazywamy dokumenty będące gwarancją posiadania prawa majątkowego. Cechą charakterystyczną papierów wartościowych jest ich zbywalność. Choć funkcjonują jedynie w formie elektronicznej, każdy posiadacz papierów wartościowych może nimi handlować na warszawskiej GPW.
Ważne!
Transakcje z wykorzystaniem papierów wartościowych podlegają ścisłym regulacjom i nadzorowi, który w Polsce realizuje Komisja Nadzoru Finansowego. Papierami wartościowymi handluje się na publicznych rynkach, dzięki czemu transakcje są szczegółowo udokumentowane i transparentne.
Dlaczego warto korzystać z instrumentów finansowych?
Instrumenty finansowe umożliwiają skuteczny i efektywny ruch kapitału na rynkach. Są to więc narzędzia, dzięki którym podmioty (nie tylko firmy, ale także instytucje, samorządy i rządy) mogą efektywnie przenosić posiadane środki w celu zmaksymalizowania ich wartości.
Szeroki wachlarz rozwiązań dostępnych w ramach obrotu instrumentami finansowymi umożliwia podmiotom dopasowanie wybranych instrumentów do preferowanego poziomu ryzyka i oczekiwanych zysków.
Choć korzystanie z instrumentów finansowych wymaga szerokiej wiedzy i gotowości do podejmowania ryzyka (nawet w przypadku narzędzi co do zasady obarczonych mniejszym ryzykiem), jest to jednocześnie sposób na zwiększenie obrotów i przychodów – i to ze zróżnicowanych źródeł.
Korzystanie z tych narzędzi może przynieść inwestorom zyski z:
- odsetek,
- dywidend,
- różnic kursowych,
- efektywnej realizacji instrumentu,
- skutecznego zabezpieczenia kapitału,
- udanych spekulacji,
- efektywnego zarządzania ryzykiem.
Instrumenty finansowe odgrywają niezwykle istotną rolę także dla emitentów, dla których są jednym z najważniejszych sposobów pozyskiwania kapitału. To dzięki tym narzędziom emitenci finansują swoje operacje i inwestycje, omijając w ten sposób lub uzupełniając finansowanie za pomocą kredytów i środków własnych.
Zagrożenia i ryzyka
Stopień podejmowanego ryzyka, transparentność transakcji z użyciem instrumentów finansowych, stopień złożoności – to wszystko ma znaczenie w kontekście przyszłych zysków przedsiębiorstwa. Należy jednak pamiętać, że nawet wybór najbezpieczniejszego sposobu inwestowania nie jest zupełnie pozbawiony ryzyka. Sytuacja rynkowa potrafi zmienić się z dnia na dzień, podobnie jak kursy walut czy ceny surowców. Kontrahent może okazać się niewypłacalny, a ryzyko niedoszacowane lub zmieniające się w czasie.
Korzystanie z instrumentów finansowych jest więc przedsięwzięciem złożonym i wymagającym. Nawet jeśli nie wydarzy się nic, co wpływa na globalną czy krajową gospodarkę (konflikt zbrojny, pandemia, przetasowania polityczne), mogą pojawić się inne zagrożenia. Jednym z nich jest brak nabywców na posiadane aktywa w danym momencie lub po spodziewanej cenie. W takiej sytuacji konieczne może się okazać poczekanie na odpowiednią chwilę lub sprzedaż po niższej cenie niż oczekiwana.
Aby zabezpieczyć się przed znanymi, potencjalnymi i niemożliwymi do przewidzenia zagrożeniami, należy:
- szczegółowo przeanalizować dostępne dane historyczne przed podjęciem konkretnych ruchów,
- opracować szczegółowe scenariusze postępowania w sytuacjach nietypowych,
- dopasować portfel inwestycyjny do możliwości i preferencji przedsiębiorstwa,
- wyznaczyć i optymalizować na bieżąco cele inwestycyjne, a także regularnie weryfikować ich egzekucję,
- przyjąć akceptowalny poziom ryzyka i nie wykraczać poza ustalone granice.
